55 efektów psychologicznych dla OSINTowca, paranoika i węża fałszywego

Witaj w katalogu błędów myślenia, filtrów percepcji i poznawczych pułapek – niezbędniku każdego śledczego, analizatora danych, tropiciela manipulacji i cyfrowego węża. Te zjawiska mogą ci pomóc – lub zniszczyć – podczas pracy z informacją.

1–15: Klasyczne efekty dla analityka

• Efekt Wertera – samobójstwa naśladowcze po śmierci medialnej lub fikcyjnej postaci.
• Efekt Papageno – pokazanie alternatyw zmniejsza skłonność do samobójstwa.
• Efekt Lucyfera – zwykli ludzie robią zło, gdy system im pozwala.
• Efekt kameleona – naśladujemy innych automatycznie, by się wpasować.
• Efekt halo – jedna pozytywna cecha wpływa na całą ocenę osoby.
• Efekt rogów – jedna negatywna cecha niszczy całościowe postrzeganie.
• Dunning-Kruger – im mniej wiesz, tym bardziej jesteś pewny siebie.
• Efekt placebo – wierzysz, że coś działa – i działa.
• Efekt nocebo – wierzysz, że coś szkodzi – i szkodzi.
• Efekt Matyldy – osiągnięcia kobiet przypisywane mężczyznom.
• Efekt Mateusza – kto ma, temu będzie dane.
• Efekt Barnuma – ogólnikowe opisy wydają się osobiste.
• Efekt spotlight – przeceniasz, jak bardzo ludzie cię obserwują.
• Efekt potwierdzenia – dostrzegasz tylko to, co wspiera twoją tezę.
• Efekt fałszywego konsensusu – myślisz, że większość myśli jak ty.

16–35: Pułapki percepcyjne i myślowe

• Efekt Mandeli – zbiorowa pamięć czegoś, co nie miało miejsca.
• Efekt IKEA – bardziej cenisz to, co sam zbudowałeś.
• Efekt prymatu – pierwsze informacje zostają najlepiej zapamiętane.
• Efekt świeżości – najnowsze dane wydają się najważniejsze.
• Efekt Zeigarnik – niedokończone sprawy męczą cię bardziej.
• Efekt aktora-obserwatora – swoje błędy tłumaczysz okolicznościami, cudze charakterem.
• Efekt wyższości iluzorycznej – większość ludzi uważa się za ponadprzeciętnych.
• Efekt aureoli statusu – wygląd lub pozycja wpływa na ocenę eksperckości.
• Efekt framingu (obramowania) – sposób podania zmienia odbiór treści.
• Efekt rozpoznania – znane wydaje się bardziej wiarygodne.
• Efekt czystej ekspozycji – im częściej coś widzisz, tym bardziej to lubisz.
• Efekt blokady mentalnej – wcześniejsze informacje utrudniają przyswajanie nowych.
• Efekt kontrastu – porównanie zmienia ocenę rzeczywistości.
• Efekt utopionych kosztów – trudno porzucić projekt, w który już zainwestowałeś.
• Iluzja kontroli – przeceniasz swój wpływ na losowe zdarzenia.
• Luka empatii – nie rozumiesz, jak zachowałbyś się w emocjach.
• Groupthink – rezygnujesz z własnej oceny w grupie.
• Dowód społeczny – robisz coś, bo robią to inni.
• Efekt tłumu (bystander) – więcej świadków = mniejsza szansa, że ktoś pomoże.
• Efekt przesunięcia ryzyka – grupy podejmują większe ryzyko niż jednostki.

36–55: Efekty niszowe, ale niebezpieczne

• Luka poznawcza – niewiedza powoduje napięcie i rodzi domysły.
• Fałszywy alarm – reagujesz na coś, co tylko wygląda jak zagrożenie.
• Projekcja – przypisujesz innym własne motywacje i lęki.
• Aureola nazwiska – znane nazwisko zwiększa zaufanie niezależnie od treści.
• Rozproszenie odpowiedzialności – nikt nie działa, bo „ktoś inny to zrobi”.
• Baader-Meinhof – zauważasz coś nowego i widzisz to wszędzie.
• Iluzja przejrzystości – sądzisz, że inni widzą twoje emocje.
• Ślad (anchoring) – pierwsza wartość wpływa na dalsze osądy.
• Anegdota vs statystyka – jeden przykład bije tysiące danych.
• Patternicity – widzisz wzory w losowych danych.
• Grupa większościowa – myślisz, że głośni ludzie są liczni.
• Efekt iteracji – powtórzona informacja staje się bardziej wiarygodna.
• Etykietowanie – nazwa zmienia postrzeganie rzeczywistości.
• Gatekeeping – rzeczy trudniej dostępne wydają się cenniejsze.
• Czarna skrzynka – ufasz technologii, której nie rozumiesz.
• Negatywność – złe wiadomości są bardziej zauważalne.
• Hazardzisty – sądzisz, że los się „wyrówna”.
• Maska społeczna – zakładasz, że ludzie coś ukrywają.
• Duchy (agency detection) – widzisz intencje tam, gdzie ich nie ma.
• Czysty szum – losowe dane traktujesz jak celowe sygnały.

Im więcej tych efektów znasz, tym bardziej zauważasz, że jesteś nimi otoczony. Uważaj, by nie stać się ich niewolnikiem – nawet jeśli grasz w węża na najwyższym poziomie trudności.